Friedrich Dürrenmatt

De rechter en zijn beul
Friedrich Dürrenmatt

Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) was Zwitserlands beroemdste schrijver van de twintigste eeuw. Hij schreef toneelstukken, hoorspelen, romans en verhalen. Veel van zijn werk is verfilmd. Dürrenmatt schreef het volgende over zijn drijfveer om misdaadromans te schrijven:

‘Hoe kun je als kunstenaar nog bestaan in een wereld waarin werkelijk alles cultuur is? […] Misschien kan dat het beste door misdaadromans te schrijven, daar kunst te scheppen waar niemand het verwacht. De literatuur moet zo licht worden dat ze op de weegschaal van de literatuurkritiek niets meer weegt. Alleen zo wordt ze weer belangrijk.’

Politieagent Alphons Clenin treft langs de weg van Lamboing een blauwe Mercedes aan. Hij vermoedt in eerste instantie met een dronken of slapende man daarin. Bij een nadere inspectie blijkt de inzittende dood te zijn én de dode is politie-inspecteur van de stad Bern, Ulrich Schmied.

Zo begint deze misdaadroman van Friederich Dürrenmatt. Net als in De verdenking, is ook hier hoofd-commissaris Hans Bärlach de hoofdpersoon en hij is de superieur van de dood in zijn auto gevonden Schmied. Nog voor het onderzoek goed op gang is gekomen, meldt Bärlach zijn meerdere, Dr. Lucius Lutz dat hij al een verdachte voor ogen heeft. Op de vraag van Lutz wie dat is, antwoordt de hoofd-commissaris, dat hij dat nog niet kan vertellen. Zowel Lutz als de lezer is dan teleurgesteld, maar het prikkelt wel de nieuwsgierigheid van de lezer, omdat je tijdens het lezen van dit boek steeds met de wetenschap leeft, dat Bärlach al weet wie de dader is. Dat is precies het doel van het lezen van een misdaadroman, om uiteindelijk te weten wie de dader is van het misdrijf.

Bärlach heeft een slechte gezondheid en daarom vraagt hij Lutz om een assistent in het onderzoek naar de dood van Schmied. Als Lutz vraag aan wie daarbij denkt, antwoordt Bärlach, dat hij inspecteur Tschanz graag als assistent zou willen hebben. Ondanks dat deze terug moet komen van vakantie, vindt Lutz dit een prima idee, aangezien Tschanz zeer zijn best doet criminalistisch op de hoogte te blijven. Een eigenschap die Lutz zeer waardeert.

De manier van schrijven van Dürrenmatt is ontzettend knap en geestig tegelijk. Zoals hij zelf zegt wil hij met zijn misdaadromans kunst scheppen daar waar niemand het verwacht. Dat is precies wat de schrijver doet in deze roman. In het nawoord van Gerhard P Knapp. lezen we ook dat Dürrenmatt in het door hem geschreven essay Theaterprobleme schrijft dat de auteur wil dat 'literatuur' bescheidener is, toegankelijker voor velen. Een combinatie van amusement en diepte. Die combinatie is ruimschoots in De rechter en zijn beul aanwezig.

Die diepgang zit hem met name in de gesprekken die de personages onderling voeren en de daarbij schijnbaar onbeduidende zinnen die worden uitgesproken, maar waarmee de auteur de lezer aan het denken zet. Een heel mooi voorbeeld daarvan lezen we als er tijdens het onderzoek nog meer doden vallen waardoor de politie zich min of meer machteloos voelt en de chef van Bärlach, Lutz, uitgerekend tegen advocaat en parlementariër Von Schwendi zegt:

Ja, dan richten wij mensen uit angst voor elkaar staten op. We omringen ons met allerlei bewakers, met politie, met soldaten, met een openbare mening, maar wat hebben we eraan? Een leeghoofd aan de top van een grote mogendheid, meneer de parlementariër, en weg zijn we, een [crimineel als] Gastmann, en doorbroken zijn onze linies, omzeild zijn de voorposten.

Lutz kan daarbij niet weten welke rol Bärlach in deze situatie heeft gespeeld en dat deze situatie het bewijs zal leveren tegen de door Bärlach steeds verdachte persoon. Die verdachte persoon doet dan hijgend de volgende uitspraak tegen Bärlach, die tevens de titel van het boek zal opleveren: Dan was u de rechter en ik de beul.

Hoe dat precies zit zal de lezer begrijpen als hij dit boeiende boek van Dürrenmatt heeft gelezen.

ISBN 9789025306410| Paperback | 136 pagina's | Uitgeverij Atlas Contact | juni 2017
Oorspronkelijk titel: Der Richter und sein Henker Vertaling uit het Duits door: Ria van Hengel

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER

De verdenking
Friedrich Dürrenmatt

De Duitse versie van dit boek, Der verdacht, werd voor het eerst uitgegeven in 1951, wat niet heel lang na het einde van de Tweede Wereldoorlog is. Het handelt om een politiecommissaris, Hans Bärlach genaamd, die ongeneeslijk ziek is. Deze komt bij toeval via zijn behandelend arts, dr. Hungertobel op het spoor van voormalig kamparts Nehle.

Dürrenmatt zal niet zonder opzet de politiecommissaris in een ziekenhuisbed hebben gesitueerd, zwaar ziek en zo goed als uitgerangeerd. Deze situatie is vergelijkbaar met de slachtoffers van de kampbeulen destijds. Zij waren eveneens lichamelijk en geestelijk zwak en overgeleverd aan de macht en de volstrekte willekeur van hun bewakers. Het lot van jouw leven in de handen van de machtige ander, voor Bärlach was dat zijn arts, voor de concentratiekampbewoners de SS-bewakers. Het instituut van het ziekenhuis wordt gebruikt als metafoor voor het instituut van het kamp, je mag het pas verlaten als de ander je daar toestemming voor geeft of als je bent overleden. Tot die tijd ben je overgeleverd aan de behandeling die de ander voor jou in gedachten heeft.

Het lijkt een bizar gegeven. De meest gruwelijk begane misdaad van de vorige eeuw vatten in een misdaadroman, waarin een kat-en muisspel zich ontvouwt vanuit het klassieke perspectief van de hedendaagse misdaadroman. Toch is dit boek een echte misdaadroman in die zin dat veel zaken voor de lezer verborgen worden gehouden en de lezer zich dus voortdurend blijft afvragen hoe het zal aflopen. Steeds worden speldenprikken uitgedeeld, een tipje van de sluier opgelicht en zodra je denkt te weten hoe het zit, geeft de auteur er een geheel andere wending aan. Daarbij komt nog dat je soms getrokken wordt in wat hallucinaties of dromen lijken van de commissaris. Werkelijkheid en fictie lopen in elkaar over, ook dit zal de ervaring zijn geweest van veel slachtoffers van het concentratiekamp.
Ten slotte komt Bärlach in het ziekenhuis terecht van de voormalige SS-kamparts. Vanaf dat moment ontvouwt zich een bloedstollend gevecht van de gerechtigheid tegen het kwaad. Lange tijd is niet duidelijk wie er zal winnen en dat zal ik hier uiteraard ook niet verklappen.

Het boek wordt afgesloten met een artikel, getiteld Moraliteit op de rand van het amorele. De meerduidigheid van Dürrenmatts rechercheurs, geschreven door Walter Jens als nawoord bij Friederich Dürrenmatt, Die Kriminalromane (Stuttgart, 1986). Jens besluit dit artikel met te benadrukken dat het in de tetralogie van Dürrenmatt, te weten Der Richter und sein Henker, Die Panne, Das Versprechen en Der Verdacht, gaat om schuld en boete, om de kleine executie en de altijd mogelijke massavernietiging, om verhoren 'in de zaak Mens'. Het is daarom dat, volgens Jens, deze boeken altijd twee keer gelezen moeten worden, als detective à la Simeon, maar ook als vonnis bij een strafzaak. Dat ga ik dan ook zeker nog doen, het boek nogmaals lezen als vonnis.

Over de auteur: Friedrich Dürrenmatt (1921-1990) was Zwitserlands beroemdste schrijver van de twintigste eeuw. Behalve De verdenking geeft Athenaeum in 2017 ook De rechter en zijn beul uit. Dürrenmatt schreef het volgende over zijn drijfveer om misdaadromans te schrijven:

‘Hoe kun je als kunstenaar nog bestaan in een wereld waarin werkelijk alles cultuur is? […] Misschien kan dat het beste door misdaadromans te schrijven, daar kunst te scheppen waar niemand het verwacht. De literatuur moet zo licht worden dat ze op de weegschaal van de literatuurkritiek niets meer weegt. Alleen zo wordt ze weer belangrijk.

Ria, 18 maart 2017

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER